Onderwijs in Brussel is… elke ket een goede lezer!

update mei 2023 + enkele bronnen onderaan dit bericht

Dat een vlotte en vloeiende leesvaardigheid de basis vormt voor een succesvolle schoolloopbaan en goed maatschappelijk functioneren, behoeft geen betoog. Toch blijkt het voor heel wat scholen en leerkrachten niet evident om dit doel bij alle leerlingen te bereiken.

Ook in het Nederlandstalig onderwijs in Brussel is het niet altijd makkelijk  om alle leerlingen tot de gewenste resultaten te brengen. Het schema van Reid Lyon (hieronder in vertaling van Kees Vernooy, 2012) helpt ons te begrijpen waarom leesonderwijs in een grootstedelijke en meertalige context een extra uitdaging vormt voor leerkrachten.  Het schema biedt tegelijkertijd ook houvast om een krachtig leesbeleid uit te bouwen in onze Brusselse scholen.  Verwacht in 500 woorden geen overzicht van goed leesonderwijs, ik heb het dus niet expliciet over leesdidactiek, leesplezier, leesmethodieken, leesdiagnostiek, tekstkwaliteit, ontluikende geletterdheid,… Hiervoor verwijs ik onderaan dit bericht door naar interessante literatuur. Ik beperk me dus tot enkele specifieke accenten die belangrijk zijn voor leesonderwijs in een meertalige en grootstedelijke omgeving (rekening houdend met de eigenheid van de leerlingenpopulatie).

Taalverwerving via krachtig taalonderwijs

Een eerste bepalende factor is TAAL. Woordenschat, mondelinge taalvaardigheid en begrijpend lezen zijn nauw met elkaar verbonden. De (school)taalontwikkeling en het verwerven van (schooltaal)woordenschat verloopt trager bij kinderen die opgroeien in een kansarme en/of anderstalige omgeving. Voor heel wat Brusselse leerlingen is dit het geval. Een minder rijke taalontwikkeling, betekent minder leesbegrip. Minder leesbegrip betekent minder leesmotivatie. Minder leesmotivatie, betekent minder leesvaardigheid.

Aanbeveling voor Brusselse scholen: inzetten op goed taalonderwijs met aandacht voor impliciet en expliciet woordenschatonderwijs binnen een taal- en ervaringsrijke omgeving (doorheen heel de schoolloopbaan)!

Uitbreiden van de kennis van de wereld

KENNIS is een tweede element dat belangrijk is bij begrijpend lezen. Leerlingen bouwen kennis (en taal) op via de ervaringen die ze opdoen. Deze kennis vormt de basis voor de ontwikkeling van nieuwe kennis en informatie. Begrijpend lezen betekent verbinding kunnen maken tussen de tekstinhoud en kennis. Kinderen die opgroeien met minder of andere ervaringen slagen er veel moeilijker in om (schooltaal)teksten te begrijpen.

Aanbeveling voor Brusselse scholen: inzetten op het vergroten van de kennis van de wereld van de leerlingen: veel aandacht besteden aan breed en levensecht leren (doorheen heel de schoolloopbaan)!

Effectieve leesdidactiek

Het derde aspect dat impact heeft op de leesvaardigheid is METACOGNITIE (doelgericht inzetten van (lees)strategieën; (lees)motivatie). Leesstrategieën kunnen zowel het leesbegrip als het vlot en vloeiend lezen positief beïnvloeden. Zeker bij anderstalige kinderen of kinderen uit kans- en/of taalarme milieus kan dit helpen om de begrijpende leesvaardigheid te verhogen. Leerlingen moeten daarom strategisch leren lezen. Ook leesmotivatie is een belangrijke factor bij begrijpend lezen en heeft een link met alle andere elementen (taalverwerving, kennisopbouw, ouderbetrokkenheid, technisch lezen,…). Gemotiveerd zijn voor lezen staat in nauwe relatie met zich competent voelen als lezer. Effectief leesonderwijs, gedifferentieerd en op maat, is dan ook de belangrijkste garantie voor leesmotivatie.

Aanbeveling voor Brusselse scholen: als school investeren in krachtig en effectief leesonderwijs; doelgericht inzetten van leesstrategieën; veel aandacht voor de opbouw van goede instructiekwaliteit zoals directe instructiemodel, convergente differentiatie, verlengde instructie, modeling, scaffolding,… (doorheen heel de schoolloopbaan)

Ouderbetrokkenheid

Ook OUDERS spelen een cruciale rol bij het leren lezen. Niet om de rol van de leerkracht over te nemen, maar als partner in de ontwikkeling van hun kind. De rol van de ouder start reeds in de voorschoolse periode (oa ontwikkeling van een rijke taalvaardigheid) en blijft belangrijk doorheen de onderwijsloopbaan. Omwille van de talige, culturele en sociaal-economische diversiteit van de Brusselse ouderpopulatie, is het noodzakelijk ouders te informeren en te ondersteunen in hun onderwijsondersteunende rol ten aanzien van lezen.

Aanbeveling voor Brusselse scholen: ontwikkelen van ouderbetrokkenheid, niet als doel op zich, maar ter ondersteuning van de ontwikkeling en het leren (lezen) van de leerling (doorheen heel de schoolloopbaan).

Specifieke vaardigheden

Tenslotte heeft ook VLOT LEZEN (technische/vormaspecten) een grote impact op de begrijpende leesvaardigheid. Andere talen hebben andere taal- en klanksystemen. Dit betekent dat er bij anderstalige kinderen extra aandacht moet besteed worden aan de ontwikkeling van een aantal technische leesvaardigheden zoals bijvoorbeeld alfabetische principe, fonemisch en fonologisch bewustzijn, conventies van geschreven taal, complexe woorden (clusters, spellingspatronen,…), automatiseren, directe woordherkenning,…

Aanbeveling voor Brusselse scholen: systematisch aandacht besteden in het kleuteronderwijs én daarna voor het verwerven en verder ontwikkelen van deze specifieke vaardigheden die belangrijk zijn voor vlot en vloeiend lezen via gerichte instructie en veel oefening binnen een functionele en taalrijke onderwijscontext; benutten van de aanwezige meertalige diversiteit via talensensibiliserende activiteiten (doorheen heel de schoolloopbaan).

Het didactisch model van Wim Van de Broeck (Taalverwerven op school, 2004) benadrukt de samenhang en wisselwerking tussen een aantal van deze elementen die belangrijk zijn bij goed leesonderwijs:

Tenslotte wil ik nog even een misverstand uit de weg ruimen. Je kan op school leesvaardigheid heel centraal stellen (door leerlingen iedere dag heel wat leeskansen te bieden) en toch voldoende aandacht hebben voor alle andere vaardigheden, leergebieden en/of vakken! Hou er wel rekening mee dat transfer van vaardigheden uit de leesles naar leesactiviteiten in andere vakken vaak niet spontaan gebeurt. Het omgaan met teksten en het toepassen van strategieën, moet daarom in andere vakken expliciet aandacht krijgen van de leerkracht.

Tot slot: enkele interessante bronnen over goed leesonderwijs

• Tiebout, K., Verachtert, P., Geudens, A., Schraeyen, K., Bellens, K., Taelman, H., Trioen, M., Casteleyn, J., Simons, M., & Smits, T.F.H. (2023). Les in lezen. Inspiratiegids voor effectief leesonderwijs in het kleuter-, lager en secundair onderwijs. Antwerpen: Universiteit Antwerpen. Les in Lezen bundelt 16 inspiratiefiches. Elke fiche vertrekt vanuit een kernvraag over lezen en leesonderwijs en formuleert een antwoord op die vraag, gebaseerd op recent wetenschappelijk onderzoek (met concrete tips voor de klaspraktijk en praktijkvoorbeelden).

• De Umbrella review, Onderzoeksrapport naar effectief leesonderwijs (2022), geeft een antwoord op de volgende onderzoeksvraag: ‘Wat zijn de kenmerken van effectief leesonderwijs in het basis- en secundair onderwijs? Welke factoren hebben er een invloed op?’. Het rapport zoomt ook uitgebreid in op leerlingen met een andere thuistaal die de onderwijstaal leren en biedt op dit vlak interessante inzichten.

• Henriette Raudszus schreef een interessante brochure “Begrijpend leesprocessen bij eerste en tweede taallezers” (2020). De informatie in deze brochure is gebaseerd op de inzichten uit het proefschrift ‘Integration processes in children’s first and second language reading comprehension’ van Henriette Raudszus. Je kan de brochure hieronder downloaden:

• Kris Van den Branden (2010). Handboek taalbeleid basisonderwijs/secundair onderwijs. Acco.
• Frans Daems, Kris Van den Branden & Lieven Verschaffel (red.) (2004). Taal verwerven op school. Acco.
• Koen Jaspaert & Carolien Frijns (2017). Taal leren van kleuters tot volwassenen. Lannoo.
• Kees Vernooy (2012). Elk kind een lezer. Garant.
• Kees Vernooy (2012). Opbrengstgericht werken: vlot en vloeiend lezen. Garant.
• Hilde Van Keer (2003). Een boek voor twee. Garant.
• Jozefien Loman & Karen Vermeir (2014). G-start. CTO.
• Lieve Van Severen & Sanne Feryn (2016). Kaatje Klank. VVL/Odisee
• Tineke Padmos, Koen Van Gorp & Kris Van den Branden (2013). Beter leren lezen en schrijven. Departement Onderwijs en Vorming.
• Raf Feys en Pieter Van Biervliet (2010). Beter leren lezen. Acco.
• Europese uitwisseling (2019). Open the door for reading.
• Maaike Hajer & Theun Meestringa (2015). Handboek taalgericht vakonderwijs. Coutinho.
• Marit Trioen & Jordy Casteleyn (2018). Wat werkt in leesonderwijs aan laaggeletterde anderstalige jongeren? Universiteit Antwerpen.
• Anneke Smits & Erna van Koeven (2016). De essentie van lezen in een formule. Blog Geletterdheid en Schoolsucces.
• Houtveen, Van Steensel & De la Rie (2019). Reviewstudie begrijpend lezen. NWO.
• Fit voor lezen (2019). PWO-project valpreventie voor risicolezers: het risico op leesproblemen zien en opvangen. Thomas More.
• Aidan Chambers (2012). Leespraat. Biblion

• …